Batı Trakya'da 150’likler -V

Azınlıkça

Sayı: 49
Temmuz 2009

Batı Trakya'da 150’likler -V

Evren Dede

5. İbrahim Sabri
Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi’nin oğlu olan İbrahim Sabri babasıyla birlikte İskeçe’ye (Xanthi) yerleşti. Hukuk eğitimi almış, birkaç yabancı dil bilen, iyi şiir ve makale yazan İbrahim Sabri, babasıyla birlikte Yarın gazetesinde görev aldı.1 Kaderi babasıyla aynı çizgide gelişti. 1931 yılında Yunan devletince Batı Trakya’dan çıkartıldı, Patra’ya yerleşti. Daha sonra babasıyla birlikte Mısır’a gitti. Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi’nin Arapça kaleme alınan ve en önemli eserlerinden sayılan ‘Mevkıf-ül Akl ve İlm’ kitabını Osmanlıca’ya çevirdi.2 1983 yılında vefat etti.

6. Süngülü Çerkez Davut
Manyaslı olan Çerk ez Davut, 1’inci Anzavur ayaklanmasında çetesiyle birlikte Anzavur’a katıldı. Türk-Yunan Savaşı’ndan sonra tutuklanarak yargılandı ve idama mahkum oldu. Davası temyiz aşamasındayken 150’likler listesine kondu3 ve yurtdışına çıkartıldı ve ardından Batı Trakya’ya geldi.
Yunan kaynaklarında adı Süngülü Çerkez Davut yerine, Sunekli Çerkez Davut şeklinde geçer.4

Süngülü Çerkez Davut Batı Trakya’ya geldiğinde İskeçe’ye (Xanthi) yerleşti. 1928 yılındaki kayıtlarda İskeçe sakini gözüken Çerkez Davut5, 1931 yılında ise Batı Trakya’dan çıkartılacaklar listesinde Gümülcine (Komotini) sakini olarak gözükmektedir.6

Süngülü Çerkez Davut’la birlikte kardeşi Zekeriya da Batı Trakya’ya gelenler arasındadır. Kardeşi Zekeriya 150’liklerden olmamasına rağmen, bilahare Türkiye vatandaşlığından çıkarılmıştır.

7. Tuzakçı Yusuf Ali Remzi
Tuzakçı Yusuf Ali Remzi, Batı Trakya’ya geldiğinde Arabacıköy’e (Amaranta) yerleşti. Gönen’in Tuzakçı köyünden olduğu için bu lakabı alan Yusuf Ali Remzi, Batı Trakya’da kaldığı süre boyunca ticaretle uğraştı. Resmi kayıtlardan bakkallık yaptığını öğreniyoruz.7

8. Keçelerli Topal Ömeroğlu İdris
1924’e kad ar Türkiye’de hapiste tutulan Keçelerli Abdüloğlu Deli Kasım, 1924 yılında 150’likler listesine adı eklenince hapisten çıkarıldı ve derhal sınırdışı edildi. Batı Trakya’ya geldiğinde Çepelli’ye (Mishos) yerleşti. Trakya’da kaldığı dönemde koruculuk yaptı.

9. Keçelerli Abdüloğlu Deli Kasım
1924’e kadar Türkiye’de hapiste tutulan Keçelerli Abdüloğlu Deli Kasım, 1924 yılında 150’likler listesine adı eklenince o da hapisten çıkarıldı ve derhal sınırdışı edildi. Batı Trakya’ya geldiğinde İskeçe’nin (Xanthi) Morsini bölgesine yerleşti.

10. Kuvay-ı İnzibatiye mensubininden Çopur İsmail Hakkı
Çerkez kökenlidir. Osmanlı ordusunda binbaşıydı. Bandırma’da askerî sevkiyat reisliğinde bulundu. Mustafa Kemal’in başkanlığındaki millî mücadelinin karşısında olan Nigehbân Askerî Cemiyeti’nin kurucusu ve yöneticilerindendir. Bahse konu örgütü kurma fikri, Binbaşı Çopur Hakkı tarafından ortaya atılıp gerçekleştirilmiştir.8

150’liklerden olan Tarık Mümtaz, “Vahdettin mütareke gayyâsında” adlı eserinde Çopur Hakkı’yı şu şekilde tasvir eder:
“…Nigehbân Cemiyeti Reisi Çopur İsmail Hakkı Bey, kulaktan atma zincirli gözlüğü ve geniş al zırhlı topçu pantolonu, mahmuzlu kunduraları ve elinden düşmeyen gümüş Çerkez kırbacıyla ortada dört dönüyor, hiçbir vazife ve memuriyete tenezzül etmiyor, adeta inkılabın lideri ve muhafızı rolünü takınıyordu…”9

Çopur Hakkı, savaşın hemen ardından Batı Trakya’ya geldi.

Yunan Dışişleri Bakanlığı’nın 1931 yılında Batı Trakya’yı terketmelerini emrettiği 150’likler listesinde Çopur Hakkı’nın adı bulunmamaktadır. Pek çok araştırmacı Dışişleri’nin 1931 yılındaki listesini Yunanistan’daki 150’likler olarak kabul eder. Oysa bu liste dışında 150’liklerden pek çok kişi o dönemde Yunanistan’a gelmiştir.

Kuvay-ı İnzibatiye mensubininden Çopur Hakkı’nın adı Türkiye’nin Yunanistan’a çektiği 1927 tarihindeki bir notada geçmektedir. Notada Batı Trakya’dan uzaklaştırılması istenenler arasında ismi geçmektedir. Çopur Hakkı, Batı Trakya’da olduğu dönemde İskeçe’de yayımlanan İtila gazetesinin sahip ve sorumluluğunu yapmıştır.10

11. İzmir kadı müşavir-i sabıkı Ahmet Asım
1931 yılından önce Batı Trakya’yı terketmiştir. Batı Trakya’da bulunduğu süre zarfında azınlık cemaat vakıflarında görev aldı.11 1931’den önce bilemediğimiz bir şekilde Batı Trakya’dan uzaklaştırılınca Bulgaristan’a geçti. 150’liklere çıkarılan aftan önce Bulgaristan’da öldü.12

*
Batı Trakya’daki 150’likler ve diğer gelenler hakkında kısa bilgiler
Yeni Türkiye’nin rejimi için tehlike arz eden 150’likler dışında, Türkiye, Yunan devletinden Batı Trakya’dan çıkartılmasını talep ettiği Çerkezler de vardır. Çerkez askerlerin bir bölümü savaşın sona ermesinin hemen akabinde Batı Trakya’ya gelmiş, özellikle, Drama, Kavala, Dedeağaç (Alexanroupoli) ve İskeçe’de (Xanthi) konaklamışlardır.13 Çerkez askerlerinden bir kısmı İskeçe’ye bağlı Şahin (Echeinos) köyünün hemen yanı başındaki yamaçta 6 ay süreyle konaklamışlardır.

Türkiye’nin 150’likler dışındaki siyasî firarilerin de Batı Trakya’dan çıkartılması ile ilgili resmi talebi 1927’de gerçekleşir. Resmi bir nota çekilerek 150’liklerin ve bazı Çerkezlerin Batı Trakya’dan uzaklaştırılmaları ve ayrıca Yunanistan’dan çıkarılmaları istenir. Cevat Bey (Mehmet Cevat Açıkalın) tarafından bildirilen notada, Çerkezlerin Batı Trakya’da kalmaları için verilen 6 aylık oturum belgelerinin uzatılmaması, ekte bildirilen kişilerin de Batı Trakya’dan uzaklaştırılmaları ve Mustafa Sabri Efendi’nin yazdığı İtila gazetesinin kapatılması talep edilir.14 1925 yılında İskeçe’de yayın hayatına başlayan İtila gazetesi Binbaşı Çopur İsmail Hakkı tarafından çıkarılmıştır. Mesul müdürlüğünü Hasan Saki ve başyazarlığını Ahmet İzzet’in yaptığı gazete 1930 yılında yapılan Türk-Yunan dostluk antlaşmasına dek yayımlanmaya devam etmiştir.15

Türkiye’nin Yunanistan’a bildirdiği notada Batı Trakya’dan uzaklaştırılmaları istenen isimler şunlardır:
1. Çopur Hakkı, İtila gazetesi sahibi, İskeçe’de mukim (150’liklerden)
2. Bahriyeli Ali Sami, Adalet gazetesi (εφ. Δίκαιον) sahibi, Kavala’da mûkim (150’liklerden)
3. Süngülü Çerkez Davut, İskeçe’de mukim (150’liklerden)
4. Aziz Nuri, Eski Bursa valisi, Adalet gazetesi sahibi (150’liklerden)
5. Namık, eski emniyet mensubu, öğretmen (150’liklerden)
6. Ahmet Asım Hoca, (İzmir kadı müşavir-i sabıkı Ahmet Asım), Cemaat idaresi danışmanı (150’liklerden)
7. Veliyeddin Hoca, Dedeağaç (Aleksandoupoli) Müftüsü 16
8. Rıfat oğlu Rıfkı, İtila gazetesinde yazar, İskeçe’de öğretmen, İskeçe’de mukim.
9. İzzet, Biga’da (Βίγα) kumandan yardımcısı, İttila gazetesinde yazar.
10. Doktor Nureddin, İskeçe’de (Xanthi) doktor.
11. Zekeriyya oğlu Zekeriyya, 150’liklerden olan Çerkez Davut’un kardeşidir.
12. Akif, Osmanlı ordusunda subay, Dimetoka’da (Didimoteicho) öğretmen.
13. Memiş Hoca, İtila ve Adalet gazeteleri çalışanı.
14. Hasan Mustafa, Şule, Balkan ve Posta gazetelerinin sahibi, Dedeağaç (Alexandroupoli) vakıf idaresi Başkanı.17 Çerkez kökenlidir. Savaşın ardından Çerkez Ethem ve Kuşçubaşı Eşref’le birlikte Yunanistan’a gelen 9.00018 Çerkezden biridir.
15. Halit Ziya, İzmir’den geldi, Hasköy’de yardımcı muavin.
16. Pepe Kenan, eski Osmanlı Şeyhülislamlık müessesi çalışanlarından, Kosli (Körsallı) köyünde öğretmen ve aynı zamanda köyün imamı.
17. Hasan, eski Osmanlı İaşe Müdürlüğü memuru.
18. Hüseyin Hamit, Dimetoka’da (Didimoteicho) öğretmen.
19. Hasan Hoca, Kumçiftlik (Orestiada) müftüsü.19
20. Mustafa Sabri, hoca, eski Şeyhülislam Orestiada’da oturuyordu.

Doğu Makedonya ve Trakya bölgesine yerleşen diğer 150’likler.
Batı Trakya bölgesi Karasu sınırıyla noktalandığı için yukarıdaki listeye girmeyen, fakat Doğu Makedonya ve Trakya bölgesi sınırları içerisine giren ve 1931 yılına kadar bölgede yaşayan üç ayrı 150’lik daha bulunmaktadır.
1. İzmit merkez memuru, Edirne Polis müdürü ve Yalova Kaymakamı Fuat Bey (92)
2. Bandırma’da Adalet gazetesi sahibi Bahriyeli Ali Sami (101)
3. Esbak İstanbul Polis Müdüriyeti 1. Kısım Başmemuru Hafız Sait (88)

*
Detaylı açıklamalar
1. İzmit merkez memuru, Edirne Polis müdürü ve Yalova Kaymakamı Fuat Bey (92)
Sırasıyla İzmir merkez memurluğu, Edirne Emniyet Müdürlüğü ve Yalova kaymakamlığı görevlerini ifa eden Fuat Bey, Yunanistan’a geldiğinde Drama’ya yerleşmiştir. Yunan devletinin 150’liklerin yurtdışına çıkarılması kararından önce bölgeyi terketmiştir.

2. Bandırma’da Adalet gazetesi sahibi Bahriyeli Ali Sami (101)
Bandırma’nın Yunan ordusu tarafından ele geçirildiği dönemde Adalet gazetesini çıkaran Bahriyeli Ali Sami, 1922 yılında Yunanistan’a gelen 150’likler arasındadır. Osmanlı ordusunda albaylık görevinde bulunan ve çektiği fotoğraflarla adını duyuran Ali Sami hakkında Nathanail M. Panagiotidis, 1922-1924 yılları arasında Kavala’da yaşadığını, 1924 yılından itibaren Selaniğe yerleştiğini ve orada yine “Adalet” adlı bir gazete çıkardığını ve ayrıca fotoğrafçılık yaptığını yazmaktadır. Dışişleri Bakanlığı’nın 1928 tarihli kaydında ise Ali Sami’nin hala Kavala’da mukim olduğunu ve Selanik’te değil, Kavala’da “Adalet” adlı gazeteyi (εφ. Δίκαιον) çıkardığını görüyoruz.20

Türk kaynaklarında Bahriyeli Ali Sami hakkında farklı bilgiler verilmektedir. Emin Karaca, Bahriyeli Ali Sami ile ilgili olarak, Kavala’ya yerleştiğini ve eşi ve çocuklarıyla birlikte din değiştirerek Hristiyan Ortodoks olduklarından bahsetmektedir.21 Kamil Erdeha da, Ali Sami’nin ailesiyle birlikte din değiştirdiğini ve Ortodoks mezhebine girdiğini yazmaktadır.22

Ayrıca Bahriyeli Ali Sami’nin adı Mustafa Kemal’e suikast yapmaya teşebbüs edenlerin arasında geçer. Erdeha, Bahriyeli Ali Sami’nin Doğu Trakya’da Atatürk’e suikast yapmakla görevlendirilmişse de, bu girişimin önceden haber alındığını ve önlem alındığından dolayı başarılı olamadığını ve iki ayakdaşı ile birlikte Meriç nehrini geçerken 1927’de öldürüldüğünü yazmaktadır.23

Erdeha suikast girişimini şu şekilde anlatır:
“…Yunan istihbarat örgütlerinden gelen bilgilere göre, Mustafa Kemal İstanbul’da bir süre dinlendikten sonra, Edirne’ye bir ziyaret yapacak, eylül ayı sonuna doğru da parti kurultayı ve Büyük Millet Meclisi çalışmaları dolayısıyla Ankara’ya dönecekti. Bu duruma göre bir kıskaç biçiminde pusu kurulmalı, eğer o Trakya gezisini yapmaktan vazgeçerse veya Trakya’da yapılacak suikast başarılı olamazsa, Ankara’ya dönerken mutlaka iş bitirilmeliydi.

Kuşçubaşı Eşref tarafından hazırlanan plana göre, bu iş için iki çete oluşturuldu. Birinci çete, fotoğrafçı ve Bahriyeli lakaplı Ali Sami’nin reisliğinde Batı Trakya’da; ikinci çete Hacı Sami’nin reisliğinde Sisam adasında yuvalanacaktı…

Hacı Sami kendisinin Batı Trakya’da olduğuna dair haberler yayıyordu. İşte bu sırada Gümülcine konsolosu Firuz Kesim’den önemli haberler geldi. Fotoğrafçı Ali Sami, Meriç’i iki arkadaşıyla geçecek ve Mustafa Kemal Paşa’nın trenini havaya uçuracaktı. Aynı amaçla başka bir suikastta bulunacak olan Hacı Sami’nin ise Trakya’da olmadığı kesindi.24 Bu haber üzerine Ankara hükümeti sınırlardaki bütün güvenlik güçlerini uyardı ve duyarlı bölgelerde alarma geçildi...

Beklenen zaman geldikçe iki çete de harekete geçti. Fotoğrafçı Ali Sami çetesi Meriç nehrini geçerken kıstırıldı ve iki ayakdaşı ile birlikte sınır güvenlik kuvvetlerince öldürüldü...”25

Esasında Bahriyeli Ali Sami’nin o tarihte öldürülüp öldürülmediği şüphelidir. Çünkü Yunan Dışişleri Bakanlığı’nın 1931 yılında Batı Trakya’dan uzaklaştırılacak 150’likler listesinde Bahriyeli Ali Sami’nin adı da bulunmaktadır.26 Yanlız bu belge bile bize Ali Sami’nin öldürülüp öldürülmediği konusunda net bir cevap vermemektedir. Çünkü yine Dışişleri arşivinde bulunan bir başka kayıtta, Batı Trakya’dan sınırdışı edilecek 13 kişilik listeden 2 kişinin, alınan karardan önce Trakya’yı terkettiklerini bildirmektedir. Bahse konu iki kişiden birisi Bahriyeli Ali Sami’dir.27

3. Esbak İstanbul Polis Müdüriyeti 1. Kısım Başmemuru Hafız Sait (88)

Devam edecek...

Dipnotlar:
1. http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=27255
2. http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=27255
3. Kamil Erdeha, Yüzellilikler,yahut milli mücadelenin muhasebesi, 1998, İstanbul, s.215
4. Yunan İçişleri Bakanlığı’nın kararı çerçevesinde Bakan ve aynı zamanda Trakya Bölge Genel İdarecisi G. Kakoulidis’in 150’likler listesinde yer alan 11 kişinin Yunanistan’ı terketmeleri ile ilgili 21.10.2930 tarihli 748 protokol numaralı kararı.
5. Α.Υ.Ε. 1928/Β/37.
6. Α.Υ.Ε. 1931/Β/37/ΙΙ/.
7. Yunanistan Dışişleri Bakanlığı Arşivi 1931/Β/37/ΙΙ/.
8. Nigehbân Askerî Cemiyeti 1919 yılında kurulmuştur. Osmanlı ordusu mensubu subay ve emekli paşalardan oluşan bir cemiyettir. Cemiyet, Müdafaa-i H:ukuk hareketine karşı çıkmıştır.
9. Yalçın Toker, 150’liklerden Portreler, Toker yayınları, 2006, İstanbul, s.122
10. Α.Υ.Ε. 1928/Β/37.
11. Α.Υ.Ε. 1928/Β/37.
12. 150’likler, Emin Karaca, Altın Kitaplar, 2004, İstanbul, s.67
13. Ahmet Efe, Çerkez Ethem, Bengi Kitap Yayın, 2007, İstanbul, s.491,493
14. Simeon A. Soltaridis, age, s.203
15. Feyyaz Sağlam, age, s.56
16. Yunanistan’da o dönemde Gümülcine, İskeçe ve Dimetoka müftülükleri dışında Dedeağaç’ta, Selanik’te (Selanik Çerkez Müftülüğü ve ayrıca Langada Müftülüğü), Veria’da ve Yanya’da da müftülükler vardı. Bu müftülüklerin çoğu 1950’lere kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. Günümüzde Gümülcine, İskeçe ve Dimetoka’da müftülük bulunmaktadır.
17. Hasan Mustafa, Çerkez kökenlidir. Balkan gazetesini 1924 yılında çıkardı. Gazete Bulgarların işgal tarihi olan 1941’de kapandı. Balkan ve Posta gazetelerinin başyazarlığını bir diğer Çerkez kökenli Şeyh Fuat yapmıştır. Hasan Mustafa, 1941 yılına kadar Batı Trakya’da kaldı. Daha sonra Almanya’ya gitti.
18. Konstantinos Tsitselikis, Azınlıkça dergisi, Sayı:44, Şubat 2009, s.21
19. Kayıtlarda Orestiada müftüsü olarak geçse bile müftülükler ile ilgili diğer kayıtlarda Orestiada Müftülüğü şeklinde bir kayıt bulunamamıştır. Orestiada, Evros iline bağlıdır, Dedeağaç Müftülüğü’nün şubesi olabilir.
20. Α.Υ.Ε. 1928/Β/37.
21. Emin Karaca, age, s.75
22. Kamil Erdeha, a.g.e, s.177
23. Kamil Erdeha, a.g.e, s.111
24. Yakın Tarihimiz, C.II, s.11-12
25. Kamil Erdeha, a.g.e, s.110
26. Α.Υ.Ε. 1931/Β/37/ΙΙ/.
27. Α.Υ.Ε. 1931/Β/37, Φάκ. Ανεπιθυμήτων Τούρκων


Yazı dizisinin diğer bölümlerini okumak için:
Batı Trakya’da 150’likler -I-
Batı Trakya’da 150’likler -II-
Batı Trakya’da 150’likler -III-
Batı Trakya’da 150’likler -IV